Ακολουθήστε το Start Media στο Google News! 

Armando Cutolo

Storie virali. Altruismo e sorveglianza nella pandemia.

È utile, in certi casi, ricapitolare i fatti su cui si vuole provare a riflettere, per quanto siano risaputi. In questi giorni di crisi pandemica, alla popolazione mondiale è stato chiesto di adottare comportamenti finalizzati non soltanto alla protezione della propria salute, ma anche – e forse soprattutto – a salvaguardare la capacità di cura dei sistemi sanitari nazionali. Bisogna salvare il potere di salvare perché possa includere tutti. Il virus ha esiti statisticamente tanto più gravi quanto più è alta l’età dei contagiati, ma il rischio esiste anche per i meno anziani ed è legato principalmente alla possibile saturazione dei reparti di terapia intensiva. “Appiattire la curva dei contagi”: da questa necessità discende l’imposizione di uno stato di emergenza che implica la sospensione di diversi diritti, in primo luogo quello alla mobilità.

 #Io resto a casa: a tutti e a ciascuno viene prescritta una disciplina che tuttavia, almeno in Europa, non si vuole presentare con il carattere della mera coercizione. Quella che viene richiesta è un’adesione consapevole, prodotta dall’informazione rispetto alle dinamiche epidemiologiche in corso e del loro rapporto con l’offerta sanitaria. Una condotta che si potrebbe definire di altruismo prescrittivo, dove i più giovani si fanno carico della salute dei più anziani, i più sani di quella dei più fragili e il singolo di quella della popolazione nel suo insieme.

Da un certo punto di vista, ciò potrebbe apparire in linea con la responsabilizzazione dell’individuo che ha caratterizzato le politiche sociali in epoca neoliberale, dove la condotta morale del soggetto, come hanno sottolineato Chris Shore e Susan Wright, è stata lo snodo principale di una “forma di potere che agisce su e attraverso l’agentività degli individui quali attori eticamente liberi e razionali”. Ciò a cui stiamo assistendo è però qualcosa di nuovo, su cui occorre riflettere in modo attento, perché il carattere esplicitamente coercitivo delle misure governamentali odierne si allontana decisamente dalla logica liberale appena ricordata.

Nell’attuale stato di emergenza, i comportamenti irresponsabili assumono una forma di rilevanza penale che li distanzia radicalmente dagli immaginari e dalle figure del contagio del lontano passato: non è certo più l’untore malvolente mal’indisciplinato incosciente, l’individualista egoista, a diventare la parte maledetta del nuovo contesto pandemico. Una morale comunitaria sembra prendere forma. Sui social media, per fare un esempio, la libera circolazione di joggers e ciclisti sembra essere stata sanzionata moralmente ben prima del decreto governativo che ha sospeso queste pratiche sportive. Si è denunciato l’egoismo di chi, rischiando di cadere e farsi male, avrebbe costretto i servizi sanitari ad occuparsi di lui invece che dei contagiati. In questa nuova morale, cura, razionalizzazione della vita sociale, altruismo prescrittivo e sorveglianza si compenetrano. In tale quadro anche l’uso dei droni per controllare il rispetto delle interdizioni è stato accettato docilmente.

A ben vedere, la connessione tra sorveglianza, controllo sanitario e morale pubblica ha una lunga genealogia, come hanno mostrato le ricerche dedicate da Michel Foucault ai trattati su “l’arte del governo” apparsi in Europa tra il XVII e il XVIII secolo. Per il loro autori, la “polizia”, lungi dall’essere ciò che conosciamo oggi, era intesa come una tecnologia di governo, o più precisamente “il calcolo e la tecnica” che avrebbero dovuto regolare i rapporti tra demografia, economia e salute pubblica; ciò ha contribuito all’emergere della governamentalità moderna.

Se si ricordano questi esordi, colpisce come oggi non siano più soltanto i dispositivi istituzionali a produrre la definizione biopolitica della popolazione, ma siano gli stessi soggetti sociali a rappresentarsi esplicitamente come attori di un contesto antropologico-politico dove la vita di ciascuno si trova in un rapporto diretto con i calcoli e le tecniche di governo. Evocando il titolo di un volume di James Scott tradotto di recente in italiano, si potrebbe forse osservare che i cittadini, nell’emergenza, stanno assimilando il loro punto di vista a quello dello stato; il che, a sua volta, dischiude a nuove forme di soggettivazione morale e ad una nuova coscienza della propria condizione biopolitica. Una condizione che costringerebbe a mettere tra parentesi, almeno provvisoriamente (ma lasciando certamente una traccia nella memoria sociale che se ne produrrà) diritti e pratiche individualidiventate di colpo individualiste ed egoiste, anche solo nella misura in cui si sottraggono a quella “leggibilità” (di nuovo James Scott) che permette di sorvegliare l’altruismo delle condotte.

Ciò che le istituzioni definiscono“distanziamento sociale”, ma che in realtà non è altro che un distanziamento tra corpi, connette in modo visibile le pratiche di altruismo prescrittivo organizzate dallo stato con la logica della sorveglianza. Con le conseguenze sociali e culturali di tale connessione, con le istanze politiche che essa produrrà, l’antropologia sarà chiamata a confrontarsi nel prossimo futuro.

Armando Cutolo (Μετάφραση: Κ. Βέργος)

Ιστορίες ιών (viral). Αλτρουισμός και επιτήρηση στην πανδημία.

Είναι χρήσιμο, σε ορισμένες περιπτώσεις, να ανακεφαλαιώνετε τα γεγονότα που θέλετε να σκεφτείτε, όσο και αν αυτά είναι γνωστά. Στις ημέρες αυτές της κρίσης πανδημίας ζητήθηκε από τον πληθυσμό όλου του κόσμου να υιοθετήσει συμπεριφορές που αποσκοπούν όχι μόνο στην προστασία της υγείας του, αλλά επίσης – και ίσως πάνω από όλα – στη διασφάλιση της ικανότητας των εθνικών συστημάτων υγείας. Πρέπει να σώσετε το σύστημα για να σωθείτε όλοι. Ο ιός είναι στατιστικά πιο σοβαρός καθώς η ηλικία των νοσούντων ανεβαίνει και συνδέεται κυρίως με τον πιθανό κορεσμό των μονάδων εντατικής θεραπείας. “Προσαρμογή της καμπύλης μετάδοσης”: αυτό απαιτεί την επιβολή κατάστασης έκτακτης ανάγκης, η οποία συνεπάγεται την αναστολή αρκετών δικαιωμάτων, κυρίως του δικαιώματος στην κυκλοφορία.

#Μένουμε σπίτι: Όλοι και ο καθείς χωριστά χρειαζόμαστε μια πειθαρχία που, ωστόσο, τουλάχιστον στην Ευρώπη, δεν θα παρουσιασθεί υπό την μορφή ενός απλού εξαναγκασμού. Αυτό που απαιτείται είναι μια συνειδητή υπακοή, παραγόμενη από την πληροφόρηση σχετικά με την εξελισσόμενη επιδημιολογική δυναμική και τη σχέση της με την παροχή υπηρεσιών υγείας. Είναι μια συμπεριφορά που θα μπορούσε να ονομασθεί συνταγματικός αλτρουισμός, όπου οι νεότεροι γίνονται υπεύθυνοι για την υγεία των γηραιότερων, οι πιο υγιείς για τους πιο ευπαθείς και το άτομο για τον πληθυσμό συνολικά.

Από μια συγκεκριμένη άποψη, αυτό μπορεί να φαίνεται να συνάδει με την ευθύνη του ατόμου για τις κοινωνικές πολιτικές σε μια νεοφιλελεύθερη εποχή, όπου η ηθική συμπεριφορά του ατόμου, όπως επεσήμαναν ο Κρις Σορ και η Σούζαν Ράιτ, είναι ο βασικός κόμβος μιας “μορφής εξουσίας που δρα μέσω της υπευθυνότητας των ατόμων ως ηθικά ελεύθερων και ορθολογικών παραγόντων”. Αυτό που βλέπουμε, ωστόσο, είναι κάτι το καινούριο , κάτι που πρέπει να εξετασθεί προσεκτικά, διότι η ρητή καταναγκαστική φύση των σημερινών κυβερνητικών μέτρων απέχει πολύ από τη φιλελεύθερη λογική που μόλις παραπάνω αναφέρθηκε.

Στην παρούσα κατάσταση έκτακτης ανάγκης, η ανεύθυνη συμπεριφορά παίρνει την μορφή εγκληματικού χαρακτήρα που ριζικά διαφοροποιεί τους ανεύθυνους από εκείνες τις περιπτώσεις μετάδοσης μιας μόλυνσης του μακρινού παρελθόντος: δεν είναι πλέον ο ατυχής ασυνείδητος φορέας, ο εγωιστής ατομικιστής, αυτός που γίνεται το απόβλητο, καταραμένο μέρος της νέας πανδημίας. Μια ηθική της κοινότητας φαίνεται να διαμορφώνεται. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, για παράδειγμα, η ελεύθερη κυκλοφορία δρομέων και ποδηλάτων φαίνεται να έχει τιμωρηθεί ηθικά πολύ πριν το κυβερνητικό διάταγμα αναστείλει αυτές τις αθλητικές πρακτικές. Έχει καταγγελθεί ο εγωισμός εκείνων που, αν πέσουν και πληγωθούν, θα αναγκάσουν τις υπηρεσίες υγείας να φροντίσουν αυτούς αντί για τους ασθενείς του ιού. Σε αυτή τη νέα ηθική, η φροντίδα, ο εξορθολογισμός της κοινωνικής ζωής, ο κανονιστικός αλτρουισμός και η επιτήρηση είναι αλληλένδετες υποθέσεις. Στο πλαίσιο αυτό, η χρήση drones για την παρακολούθηση της συμμόρφωσης έγινε επίσης άμεσα αποδεκτή.

Στην πραγματικότητα, η σχέση μεταξύ επιτήρησης, υγειονομικής επίβλεψης και δημόσιας ηθικής έχει μακρά γενεαλογία – όπως η έρευνα του Μισέλ Φουκώ σχετικά με την “τέχνη της κυβέρνησης” έχει δείξει – με πραγματείες εμφανισθείσες στην Ευρώπη μεταξύ του 17ου και του 18ου αιώνα. Για τους συγγραφείς τους, η “αστυνομία”, αντί να είναι αυτό που γνωρίζουμε σήμερα, θεωρείτο ως κυβερνητική τεχνολογία, ή ακριβέστερα “υπολογισμός και τεχνική”, που θα έπρεπε να ρυθμίζει τη σχέση μεταξύ δημογραφίας, οικονομίας και δημόσιας υγείας. Αυτό συνέβαλε στην ανάδυση της σύγχρονης διακυβέρνησης.

Αν θυμηθούμε αυτές τις απαρχές, μας εκπλήσσει το γεγονός ότι σήμερα δεν είναι πλέον μόνο οι θεσμικοί μηχανισμοί που παράγουν τον βιοπολιτικό ορισμό του πληθυσμού, αλλά ότι οι ίδιοι οι κοινωνικοί φορείς εκπροσωπούνται ρητά ως φορείς σε ένα ανθρωπολογικο-πολιτικό πλαίσιο όπου οι ζωές κάθε ατόμου συνδέονται άμεσα με τους κυβερνητικούς υπολογισμούς και τις κυβερνητικές τεχνικές. Επικαλούμενος τον τίτλο ενός βιβλίου του James Scott, πρόσφατα μεταφρασμένου, θα παρατηρούσε κανείς ότι οι πολίτες, σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, ταυτίζουν τις απόψεις τους με αυτές του κράτους. Αυτό, με τη σειρά του, δημιουργεί νέες μορφές ηθικής υποκίνησης και νέα επίγνωση της βιοπολιτικής κατάστασης του καθενός. Αυτή η κατάσταση θα έβαζε σε παρενθέσεις, τουλάχιστον προσωρινά (αλλά σίγουρα αφήνοντας ένα ίχνος στην κοινωνική μνήμη που θα δημιουργηθεί), ατομικά δικαιώματα και πρακτικές, που ξαφνικά θεωρούνται ατομικιστικές και εγωιστικές – ακόμη και αν ξεφεύγουν από τον μηχανισμό (και πάλι James Scott) επιτήρησης των συμπεριφορών αλτρουισμού.

Αυτό που τα θεσμικά όργανα ονομάζουν “κοινωνική απόσταση”, αλλά που στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο από απόσταση μεταξύ των σωμάτων, συνδέει εμφανώς τις πρακτικές του συνταγματικού αλτρουισμού που οργανώνει το κράτος με τη λογική της επιτήρησης. Τις κοινωνικές και πολιτιστικές συνέπειες αυτής της σύνδεσης, και τις πολιτικές συνθήκες που αυτή θα προκαλέσει, θα έχει να αντιμετωπίσει  στο εγγύς μέλλον η ανθρωπολογία.